آشتی اجتماعی و نهادهای آشتی آفرین

آشتی اجتماعی و نهادهای آشتی آفرین

تحولات آشتی اجتماعی و نقش نهادهای آشتی‌بخش در جمهوری اسلامی ایران

مقدمه: ضرورت انسجام اجتماعی در جامعه‌ای پویا

صلح اجتماعی (social peace) به عنوان یک پیش‌نیاز جهانی برای توسعه و پیشرفت بشری شناخته می‌شود. این مفهوم فراتر از صرفاً نبود درگیری است و به حالتی پویا از هماهنگی و ثبات اشاره دارد که بر روابط سالم میان افراد و گروه‌ها بنا شده است.۱

در جوامع شهری، این روابط در بسترهای شهری شکل می‌گیرند و پویایی آنها تحت تأثیر جریان‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی قرار دارد.۱ از همین رو، جامعه‌شناسی شهری تلاش می‌کند تا روابط میان خرده‌فرهنگ‌ها و ساختارهای داخلی جامعه را بررسی کرده و به پروژه‌های توسعه‌ای که با مشارکت شهروندان همراه است، توجه کند.۱

انسجام اجتماعی به طور ذاتی با توسعه ملی و ثبات یک جامعه پیوند خورده است. یک جامعه باثبات و صلح‌آمیز، زمینه‌ساز مشارکت شهروندان و توافق بر سر اشتراکات است، که این امر به نوبه خود امکان تحقق پیشرفت و توسعه را فراهم می‌سازد.۲

چالش‌های اقتصادی مانند بیکاری و تبعیض طبقاتی، همچنین نابرابری در دسترسی به آموزش و خدمات، موانعی در برابر این توسعه پایدار محسوب می‌شوند.۲ رفع این موانع و پاسخ به خواسته‌های مردمی برای زندگی بهتر و باثبات‌تر، وظیفه ذاتی مدیران و تصمیم‌گیران است.۲

این گزارش با هدف ارائه تحلیلی جامع از آشتی اجتماعی، به بررسی مبانی نظری آن، ریشه‌های عمیقش در آموزه‌های اسلامی، نهادهای آشتی‌آفرین در جمهوری اسلامی ایران، و چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو برای تحقق آن می‌پردازد.

این تحلیل با رعایت کامل قوانین و چارچوب‌های فکری و ارزشی کشور تهیه شده است و تلاش می‌کند تا به سوالات مطرح شده از منظر یک پژوهش جامع و کاربردی پاسخ دهد.

فصل اول: چارچوب‌های بنیادین آشتی اجتماعی

ابعاد نظری صلح اجتماعی

صلح اجتماعی در علوم اجتماعی به عنوان یک مفهوم چندبعدی بررسی می‌شود. از منظر جامعه‌شناسی، صلح صرفاً عدم وجود درگیری نیست، بلکه وضعیتی فعال است که در آن روابط مناسب میان تمام افراد و گروه‌های اجتماعی برقرار می‌شود.۱

این روابط به سطح قدرت و توجه دولت به منافع گروه‌های مختلف اجتماعی بستگی دارد؛ هرگونه نابرابری در قالب‌های مذهبی، سیاسی، قومی، جنسیتی و طبقاتی، به دلیل چالش‌برانگیز بودن، می‌تواند منجر به درگیری و تعارض شود.۱

از دیدگاه کارکردگرایی، جامعه یک سیستم کلان متشکل از خرده‌سیستم‌های متعدد مانند اقتصاد، فرهنگ، و سیاست است.۳ در این چارچوب، مهم‌ترین اختلال اجتماعی زمانی رخ می‌دهد که یک خرده‌سیستم، مثلاً سیاست، از حوزۀ فعالیت‌های تعریف‌شده خود فراتر رفته و منطق خود را بر قلمروهای دیگر تحمیل کند.۳

این تحمیل منطق «زور و ایدئولوژی» بر منطق‌های حاکم بر اقتصاد (تولید ثروت)، فرهنگ (تولید معرفت) و اجتماع (تولید روابط عاطفی) می‌تواند تعادل ساختاری جامعه را به هم بزند.۳ بنابراین، آشتی ملی در این معنا، نیازمند بازگرداندن تعادل میان این اجزاء و جلوگیری از تجاوز ساختاری آن‌ها به یکدیگر است.۳

مبانی فقهی و اخلاقی آشتی اجتماعی

مفهوم آشتی در اسلام ریشه‌های عمیق و محکمی دارد. اصطلاح «اصلاح ذات‌البین» به معنای «آشتی دادن و اصلاح روابط میان مردم»، یک عبادت بزرگ در دین اسلام محسوب می‌شود.۴ روایات معصومین (ع) این عمل را برتر از سال‌ها نماز و روزه می‌دانند.۴

هدف اصلی شریعت مقدس، گردآوری انسان‌ها زیر لوای اسلام و هدایت جمعی آن‌ها به سوی خداست، امری که با نفرت و نزاع در تضاد کامل است.۵

اسلام برای برقراری صلح و همزیستی، اصول بنیادینی را مطرح می‌کند ۶:

• کرامت انسانی: همه انسان‌ها، فارغ از نژاد، جنسیت یا ثروت، دارای کرامت ذاتی هستند.۶
• اشتراکات توحیدی: بر نقاط مشترک با پیروان ادیان آسمانی تأکید می‌شود.۶
• اخوت اسلامی: پیوند برادری میان همه مسلمانان یک اصل اساسی است.۶
• ضرورت دفاعی: جنگ و خشونت تنها در صورت تهاجم و به عنوان یک اقدام دفاعی مجاز است.۶

سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع)، نشان‌دهنده تلاش فعال آن‌ها برای میانجی‌گری و حل اختلافات است. حتی در روایتی از امام صادق (ع)، ایشان از مال خود برای آشتی دادن دو تن از شیعیان استفاده کردند، که نشان‌دهنده اهمیت عملی این موضوع در مکتب اهل بیت (ع) است.۴

گفتمان معاصر «آشتی درون»

در سال‌های اخیر، مفهوم «آشتی درون» به عنوان یک گفتمان سیاسی و اجتماعی در ایران مطرح شده است.۲ این مفهوم به معنای «رفع کدورت‌ها، دشمنی‌ها و باورپذیری تنوع‌های جنسیتی، فرهنگی، مذهبی، قومی و جناحی» تعریف می‌شود.۲ حامیان این گفتمان معتقدند که برای حرکت به سوی آینده، باید از مرزهای «دوست-دشمن» و «خودی-ناخودی» عبور کرد.۲

این گفتمان ارتباط تنگاتنگی با تحولات سیاسی دارد و دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به آن وجود دارد. جبهه اصلاحات ایران، آشتی ملی را تنها راه نجات کشور و فرصتی طلایی برای تغییر و بازگشت به مردم می‌داند.۷

آن‌ها معتقدند بدون اصلاحات ساختاری عمیق، آشتی ملی صرفاً به یک نمایش سیاسی تبدیل خواهد شد و خواستار عفو عمومی و رفع حصر رهبران سیاسی هستند.۷ زهرا نژادبهرام، آشتی درون را مقدمه‌ای برای آشتی بیرونی می‌داند و معتقد است برای تحقق توسعه، حاکمیت باید حقوق مردم را به رسمیت بشناسد و با مشارکت آن‌ها به دنبال بهبود اوضاع باشد.۲

در مقابل، دیدگاه رسمی و اصولگرایانه، آشتی ملی را طرحی با شائبه‌های فراوان می‌داند که تلاش می‌کند «خائنان» و «فتنه‌گران» را تطهیر کند.۹ این دیدگاه، آشتی را به معنای فراموشی خساراتی می‌داند که عده‌ای به کشور وارد کرده‌اند.۹ از این منظر، رهبر معظم انقلاب بر لزوم عمل قاطعانه طبق قانون تأکید کرده‌اند و نسبت به اقدامات بی‌رویه که می‌تواند به دشمن کمک کند، هشدار داده‌اند.۹

تحلیل این گفتمان‌ها نشان می‌دهد که اصطلاح «آشتی اجتماعی» که در درخواست کاربر آمده است، ماهیتی خنثی‌تر و جامعه‌محور دارد، در حالی که «آشتی ملی» یک مفهوم به‌شدت سیاسی‌شده است. یک طرف آن را به عنوان یک نیاز حیاتی برای اصلاح ساختاری و سیاسی مطرح می‌کند، و طرف دیگر آن را با مفهوم «خیانت» مرتبط دانسته و بر اجرای قاطع قانون تأکید می‌کند.

این تفاوت در معنای یک اصطلاح، منعکس‌کننده عمق شکاف سیاسی در جامعه است و نشان می‌دهد که دستیابی به آشتی در هر دو سطح اجتماعی و ملی، نیازمند یافتن زبانی مشترک و فراگیر است که فراتر از مناقشات حزبی باشد. این گزارش با تمرکز بر مفهوم فراگیرتر «آشتی اجتماعی» و ریشه‌های آن در آموزه‌های دینی و سازوکارهای جامعه‌محور، چارچوبی را برای تحلیل ارائه می‌دهد که با الزامات قانونی و ارزشی جمهوری اسلامی همخوانی دارد.

فصل دوم: چشم‌انداز نهادی آشتی‌آفرین

نهادهای اجتماعی در جمهوری اسلامی ایران، شبکه‌ای پیچیده از سازمان‌های رسمی، شبه‌دولتی، و مردمی هستند که در جهت ترویج صلح و حل اختلافات فعالیت می‌کنند. این نهادها هر یک با کارکردی متفاوت، در لایه‌های مختلف جامعه، به تقویت انسجام اجتماعی می‌پردازند.

نهادهای مذهبی و جامعه‌محور

مساجد و هیئت‌های مذهبی به عنوان نهادهای اجتماعی و مذهبی کلیدی در ایران، بسترهای مهمی برای تقویت همبستگی، هدایت اخلاقی و تاب‌آوری جامعه فراهم می‌کنند.۱۰ این نهادها ریشه‌ای عمیق در بافت فرهنگی جامعه دارند و فضاهایی را ایجاد می‌کنند که در آن ارزش‌های دینی با هنجارهای اجتماعی تلاقی می‌یابند.۱۰

هیئت‌های صلح مساجد به عنوان «امیدآفرین‌ترین نهاد اجتماعی» شناخته شده‌اند.۱۱ این هیئت‌ها با محوریت ائمه جماعت و همکاری شوراهای محله، مسئولیت حل اختلافات، رسیدگی به مسائل اجتماعی و حتی پیگیری مطالبات مردمی و آبادانی محله را بر عهده دارند.۱۳

معاونت حل اختلاف دادگستری کل استان کرمان از تجهیز مساجد به این هیئت‌ها خبر داده و این اقدام را گامی مهم در جهت دسترسی آسان مردم به عدالت و کاهش مراجعات به دادگستری می‌داند.۱۱ مردم می‌توانند به استناد ماده ۱۳ قانون شوراهای حل اختلاف، به این هیئت‌ها مراجعه و اختلافات خود را بدون هزینه و با سرعت بیشتری حل و فصل کنند.۱۳

نقش رهبران مذهبی و علما نیز در این فرآیند حیاتی است. آن‌ها به عنوان یک «ریسمان محکم» عمل می‌کنند که مردم را متحد و به هم پیوند می‌دهد و از هرج‌ومرج جلوگیری می‌کند.۱۴ این رهبران با ترویج ارزش‌هایی چون شفقت، عدالت و همبستگی، به رفع آسیب‌های اجتماعی مانند فروپاشی خانواده، بزهکاری جوانان و حمایت از سلامت روان کمک می‌کنند.۱۰ سیره ائمه اطهار (ع)، به ویژه امام رضا (ع)، در رفع فقر و محرومیت نیز الگویی برای نهادهای دینی و مردمی در جهت گسترش رفاه اجتماعی است.۱۵

این مدل از حل اختلاف، نشان‌دهنده یک تحول راهبردی است که در آن قوۀ قضائیه به صورت هدفمند از ظرفیت‌های سنتی و جامعه‌محور برای رفع بار پرونده‌ها از دادگاه‌ها استفاده می‌کند.۱۳

این رویکرد بیانگر این واقعیت است که نهادهای رسمی به تنهایی قادر به مدیریت تمام اختلافات اجتماعی نیستند و به همین دلیل به سراغ نهادهای ریشه‌دار و مورد اعتماد مردم مانند مساجد رفته‌اند.۱۷ این امر، یک الگوی ترکیبی از حل‌وفصل دعاوی را نشان می‌دهد که در آن سنت و مدرنیته با یکدیگر همکاری می‌کنند تا به یک هدف مشترک دست یابند.

جدول ۱: ماتریس نهادی نهادهای آشتی‌آفرین در ایران

نهادهای رسمی حقوقی و قضایی

شوراهای حل اختلاف، بر اساس قانون برنامه سوم توسعه، با هدف کاهش دعاوی و ترویج فرهنگ صلح و سازش تأسیس شدند.۱۶ این شوراها که زیر نظر قوۀ قضائیه فعالیت می‌کنند، به عنوان یک مجموعۀ مردمی گسترده برای فرهنگ‌سازی صلح و گذشت در جامعه شناخته می‌شوند.۱۸ آن‌ها در حل اختلافات مالی و خانوادگی و حتی در پرونده‌های حساس مانند قصاص، نقش مهمی ایفا می‌کنند.۱۸ هدف اصلی این شوراها، حل‌وفصل دعاوی از طریق سازش و میانجی‌گری است که در مقایسه با صدور حکم دادگاه، به رضایت کامل طرفین و پایان کینه‌ها منجر می‌شود.۱۹

با این حال، کارکرد این شوراها با موانعی روبروست. عدم استقلال کامل از قوۀ قضائیه و وابستگی به آن، اجباری بودن ارجاع برخی دعاوی مالی و عدم حمایت مالی کافی از اعضا، از جمله چالش‌هایی است که می‌تواند مانع دستیابی شورا به اهداف اصلی‌اش شود.۱۶ این مسائل، کارکرد شوراهای حل اختلاف را از یک نهاد کاملاً مردمی و مستقل به یک نهاد نیمه‌رسمی تبدیل می‌کند که هدف آن بیشتر کاهش بار کاری قوۀ قضائیه است تا ایجاد صلح ریشه‌ای.۱۶

سازمان‌های جامعه مدنی و شبه‌دولتی

جامعه مدنی و نهادهای آن، از جمله سازمان‌های غیردولتی (NGOs) و انجمن‌ها، نقش مهمی در توسعه سیاسی و مدنی یک جامعه دارند.۲۰ این نهادها به عنوان واسطه بین مردم و دولت، به افزایش آگاهی عمومی، نظارت بر عملکرد دولت و حمایت از حقوق شهروندی می‌پردازند.۲۱

در کنار نهادهای مدنی مستقل، شبکه‌ای از نهادهای شبه‌دولتی و موازی نیز وجود دارد که فعالیت‌های خود را با همکاری دستگاه‌های دولتی و نهادهای حاکمیتی پیش می‌برند.۲۲ برای مثال، «نهاد بین‌المللی سفیران اتحاد و همبستگی صلح اجتماعی خاورمیانه» و «نهاد بین‌المللی اصحاب صلح»، با هدف ترویج فرهنگ صلح، بخشش و گذشت در سطح کشور و استان‌ها فعالیت می‌کنند.۱۹

این نهادها تلاش می‌کنند تا با استفاده از ظرفیت‌های مذهبی و دولتی، میانجی‌گری و سازش را در جامعه ترویج دهند.۱۹ این ساختار موازی، که در منابع به آن اشاره شده است، نشان‌دهنده یک الگوی حکمرانی خاص است که در آن نهادهای غیررسمی با پشتوانه رسمی، در قلمروهایی که به‌طور سنتی در حیطه کارکرد نهادهای رسمی بوده‌اند، فعالیت می‌کنند.۲۲

فصل سوم: نقش حقیقت، عدالت و بخشش در فرآیند آشتی

آشتی اجتماعی یک فرآیند پیچیده است که به صورت عمیق با مفاهیم حقیقت، عدالت و بخشش پیوند خورده است. درک تمایز و ارتباط این سه مفهوم برای تحقق آشتی پایدار ضروری است.

تمایز و ارتباط حقیقت، بخشش و آشتی

باید بین بخشش و آشتی تمایز قائل شد. بخشش یک تصمیم شخصی و یک‌جانبه برای چشم‌پوشی از حق انتقام است و لزوماً به معنای آشتی با فرد خاطی نیست.۲۴ در مقابل، آشتی فرآیندی دوطرفه و طولانی‌مدت برای بازسازی روابط آسیب‌دیده است که مستلزم پذیرش و عبور از درد و خشم گذشته است.۲۴ بخشش یک پیش‌نیاز اساسی برای آشتی است و بدون آن، آشتی تقریباً ناممکن خواهد بود.۲۴

عدالت نیز در این فرآیند نقشی محوری دارد. «عدالت انتقالی» رویکردی است که به نقض گسترده حقوق بشر می‌پردازد.۲۵ هدف آن، از یک سو جبران خسارت بزه دیدگان و از سوی دیگر، تقویت نهادها برای جلوگیری از تکرار خشونت در آینده است.۲۵ این فرآیند می‌تواند شامل عدالت کیفری برای مجازات مجرمان و عدالت ترمیمی برای جبران خسارت قربانیان باشد.۲۶

در قلب عدالت انتقالی و آشتی، مفهوم «حقیقت» قرار دارد. کمیسیون‌های حقیقت‌یاب سازوکارهایی برای روشن شدن واقعیت در مورد خشونت‌های گذشته هستند.۲۷

این کمیسیون‌ها تلاش می‌کنند تا صرفاً به حقیقت قضایی، که یک حقیقت عینی و قابل اثبات در دادگاه است، اکتفا نکرده و به «حقایق روایی» نیز توجه کنند، که شامل روایت‌ها و تجربیات قربانیان از اتفاقات گذشته است.۲۷ این رویکرد، درمانی برای آسیب‌های روانی است و به قربانیان احساس به رسمیت شناخته شدن و احیای حقوقشان را می‌دهد.۲۷

حقیقت‌جویی در چارچوب قانونی و فقهی ایران

در جمهوری اسلامی ایران، مفهوم «حقیقت» در فقه و حقوق به معنای انطباق یک گزاره با واقعیت خارجی است.۲۸ وظیفه یک قاضی کشف همین حقیقت قضایی در پرونده است.۲۸

در مقابل، کمیسیون‌های حقیقت‌یاب بین‌المللی که توسط نهادهایی مانند شورای حقوق بشر سازمان ملل تأسیس می‌شوند، با هدف بررسی موارد نقض حقوق بشر و مستندسازی آن‌ها فعالیت می‌کنند.۳۰ این نهادها، با گفتگو با قربانیان، شاهدان، و نهادهای مختلف، به دنبال کشف و روشن‌سازی حقایق هستند.۳۲

این دو نگاه به «حقیقت» یک چالش بنیادین در مسیر آشتی ایجاد می‌کند. از یک سو، نظام حقوقی به دنبال حقیقت عینی و قضایی است که در نهایت منجر به یک حکم مشخص می‌شود.۲۸ از سوی دیگر، بخش بزرگی از جامعه و نهادهای بین‌المللی به دنبال «حقیقت روایی» هستند، یعنی شنیدن و به رسمیت شناختن داستان‌ها و دردهای قربانیان.۲۷ اگر این دو نوع «حقیقت» در یک جامعه به رسمیت شناخته نشوند و برای آن‌ها سازوکار مناسبی فراهم نشود، نمی‌توان به یک تفاهم عمومی و مشترک در مورد گذشته رسید.

این امر نشان‌دهنده یک دوگانگی در فهم حقیقت است. تا زمانی که این دو نگاه به هم نزدیک نشوند، یعنی تا زمانی که حقیقت قضایی در دادگاه‌ها با رویکردی تلفیقی که روایت‌های فردی و اجتماعی را نیز در نظر می‌گیرد، تکمیل نشود، هرگونه راه حل قانونی ممکن است به آشتی اجتماعی پایدار منجر نشود. راه حل‌های حقوقی بدون پرداختن به نارضایتی‌های عمیق اجتماعی، نمی‌توانند کینه‌ها را از بین ببرند.

فصل چهارم: چالش‌ها و توصیه‌های راهبردی

موانع کلیدی آشتی اجتماعی

تحلیل جامع آشتی اجتماعی در ایران، موانع مهمی را نشان می‌دهد که برای دستیابی به صلح پایدار باید به آن‌ها پرداخت:

• قطب‌بندی سیاسی و دوگانۀ خودی-ناخودی: گفتمان‌های مبتنی بر مرزبندی‌های «دوست-دشمن» و «خودی-ناخودی» به ایجاد خصومت‌های عمیق و ممانعت از گفتگوی سازنده منجر می‌شود.۲ این قطب‌بندی‌ها، وحدت ملی را تضعیف کرده و مانع از دستیابی به یک اجماع فراگیر بر سر مسائل ملی می‌شود.
• نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی: نابرابری در فرصت‌های اقتصادی، بیکاری و تبعیض آموزشی ریشه‌های اصلی درگیری‌های اجتماعی هستند.۲ مردم خواستار عدالت آموزشی، دوری از تبعیض طبقاتی و حل مشکلات اقتصادی هستند و تا زمانی که این خواسته‌ها پاسخ داده نشود، زمینه‌های تنش و نزاع از بین نخواهد رفت.۲
• عدم شفافیت نهادی و کاهش اعتماد عمومی: همانطور که در مورد شوراهای حل اختلاف مطرح شد، عدم استقلال و کارکرد محدود برخی نهادها می‌تواند اعتماد عمومی را به فرآیندهای آشتی‌جویانه کاهش دهد.۱۶ این امر، نقش و تأثیرگذاری این نهادها را برای ایجاد صلح ریشه‌ای کمرنگ می‌کند.

توصیه‌های راهبردی برای بهبود عملکرد نهادها

برای تقویت فرآیند آشتی اجتماعی، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:

• تقویت نهادهای جامعه‌محور: با توجه به عملکرد موفق هیئت‌های صلح مساجد، باید این نهادها تقویت و از ظرفیت آن‌ها به صورت حداکثری بهره‌برداری شود. این امر شامل آموزش رسمی میانجی‌گران، اعطای اختیارات قانونی بیشتر و فراهم کردن منابع مالی و حمایتی برای فعالیت آن‌هاست.۳۳ این رویکرد، مدل حل اختلاف را از بالا به پایین به سمت یک فرآیند جامعه‌محور و ریشه‌دار در فرهنگ بومی منتقل می‌کند.
• افزایش نقش میانجی‌گری در نظام قضایی: قوۀ قضائیه می‌تواند با ترویج اصول عدالت ترمیمی و افزایش کارآمدی شوراهای حل اختلاف، فرآیند قضایی را از یک سیستم صرفاً مجازات‌محور به یک سیستم صلح‌آفرین تبدیل کند.۱۶ رفع موانع استقلال این شوراها و ایجاد انگیزه‌های کافی برای فعالیت اعضا، می‌تواند آن‌ها را به نهادهایی واقعاً مؤثر در فرهنگ‌سازی صلح تبدیل کند.
• ترویج گفتمان پلورالیسم و مدارا: برای غلبه بر قطب‌بندی‌ها، باید در ادبیات رسمی و غیررسمی، پذیرش تنوع‌های فرهنگی، مذهبی و سیاسی ترویج داده شود.۲ این امر می‌تواند با حمایت از گفت‌وگوی بین گروه‌ها و نهادهای مختلف و تأکید بر اشتراکات سرزمینی و سرنوشت مشترک، محقق شود.۲
• توجه به ریشه‌های اقتصادی و اجتماعی منازعات: دولت باید با برنامه‌ریزی هدفمند برای رفع بیکاری، بی‌عدالتی آموزشی و تبعیض طبقاتی، به ریشه‌های اصلی درگیری‌ها بپردازد.۲ این اقدامات، زمینه‌های اجتماعی برای صلح و ثبات را فراهم کرده و فرآیندهای آشتی را تسهیل می‌کند.

جدول ۲: خلاصه‌ای از چالش‌ها و راهکارها

نتیجه‌گیری: مسیر چندوجهی به سوی صلح پایدار

آشتی اجتماعی، به عنوان یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر برای بقا و پیشرفت هر جامعه‌ای، مفهومی چندوجهی است که نمی‌توان آن را به صرف حل‌وفصل دعاوی محدود کرد. این گزارش نشان داد که آشتی در ابعاد نظری، فقهی و سیاسی دارای لایه‌های مختلفی است که از یک سو ریشه در آموزه‌های عمیق اسلامی مانند «اصلاح ذات‌البین» دارد و از سوی دیگر به گفتمان‌های سیاسی معاصر مانند «آشتی درون» گره خورده است.

تحلیل نهادهای آشتی‌آفرین در جمهوری اسلامی ایران، الگویی ترکیبی را نشان می‌دهد که در آن نهادهای رسمی و قضایی، با استفاده از ظرفیت‌های سنتی و مذهبی جامعه‌محور مانند مساجد و هیئت‌های صلح، به دنبال کاهش اختلافات در سطح محلی هستند. این رویکرد نشان‌دهنده درک محدودیت‌های سیستم قضایی رسمی و تلاش برای بهره‌برداری از نهادهای مورد اعتماد مردم است.

با این حال، برای تحقق آشتی پایدار، لازم است که به چالش‌های بنیادینی مانند قطب‌بندی‌های سیاسی، نابرابری‌های اقتصادی و شکاف در درک مفهوم «حقیقت» پرداخته شود. آشتی واقعی مستلزم یک رویکرد جامع است که علاوه بر حل‌وفصل اختلافات، به ریشه‌های نارضایتی‌ها نیز توجه کند.

با تقویت نهادهای جامعه‌محور، بهبود کارآمدی و استقلال نهادهای رسمی، ترویج گفتمان مدارا و عدالت، و فراهم کردن بستری برای گفت‌وگو و بیان روایات مختلف، می‌توان به یک جامعه منسجم‌تر و باثبات‌تر دست یافت. مسیر به سوی صلح اجتماعی مسیری چندبعدی است که تنها با همکاری و تلاش همه نهادها و آحاد جامعه میسر خواهد شد.

منابع مورداستناد

1. صلح اجتماعی و توسعه شهری – مردم سالاری آنلاین, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.mardomsalari.ir
2. حاکمیت با مردم آشتی کند؛ مردم دنبال تنش و درگیری نیستند, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.etemadonline.com
3. جامعه شناسی و ایده “آشتی ملی”؛ مقاله ای از دکتر مصطفی مهرآیین | هامون ایران, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.hamooniran.ir/item/8729
4. ثواب آشتی‌دادن مردم چیست؟ – خبرگزاری ایسنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.isna.ir/news/93032010135
5. اصلاح ذات البین یا آشتی میان دو نفر از دیدگاه امام علی (ع) – پایگاه تخصصی نهج البلاغه, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://fa.balaghah.net
6. اصول صلح و همزیستی در اسلام – اندیشه رضوان, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://andishehrezvan.ir
7. جبهه اصلاحات ایران: آشتی ملی؛ فرصتى طلایی برای تغییر و بازگشت به مردم/ انجام مذاکره جامع و مستقیم با آمریکا برای خروج از بحران/ تعلیق داوطلبانه غنی‌سازی و پذیرش نظارت‌ آژانس انرژی اتمی در قبال رفع کامل تحریم‌ها – جماران, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.jamaran.news
8. چند نکته در باب طرح آشتی ملی | سایت خبری‌ تحلیلی زیتون, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.zeitoons.com/26286
9. آشتی ملی یا پا گذاشتن روی قانون؟! – ایمنا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.imna.ir/news/270026
10. نقش مساجد و هیات ها در کاهش آسیب های اجتماعی: یک دیدگاه جامعه شناختی و فرهنگی – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/13812/
11. هیئت های صلح مساجد، امید آفرین ترین نهاد اجتماعی هستند – خبرگزاری …, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://khabarfarsi.com/u/225691084
12. هیئت های صلح مساجد، امیدآفرین ترین نهاد اجتماعی هستند – درگاه ملی قوه قضاییه | خبر فارسی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://khabarfarsi.com/ua/226106958
13. هیئت‌های صلح مساجد، امید آفرین‌ ترین نهاد اجتماعی هستند – خبرگزاری مهر, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.mehrnews.com/news/6585564
14. بررسی نقش رهبر در جامعه اسلامی – امین یاوران سبک زندگی ایرانی اسلامی – یاران امین, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://aminyavaran.co
15. راهکارهای تقویت و گسترش نهادهای دینی و مردمی در جامعه اسلامی برای رفع محرومیت با الگو گیری از سیره امام رضا (ع) – فرهنگ رضوی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://farhangerazavi.ir/article_42034.html
16. مقاله نقش شوراهای حل اختلاف در احیا فرهنگ صلح و سازش – سیویلیکا, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://civilica.com/doc/553388/
17. مساجد خانه صلح و سازش/ فعالیت ۱۵۰ «هیئت صلح» در مساجد فارس – خبرگزاری شبستان, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.shabestan.news/news/1732843
18. نقش اصلی شورای حل اختلاف در فرهنگ سازی صلح و سازش – قارتال نیوز, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://qartalnews.i
19. معرفی نهاد بین المللی اصحاب صلح و سازش – استانها – تابناک, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://ostanha.tabnak.ir/fa/news/1045719
20. نقش نهادهای مدنی در نهادینه‌سازی ارزش‌های مدنی | آوا – صدای افغان, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.avapress.com/fa/article/187178
21. نقش نهادهای مدنی در توسعه جامعه – آرمان ملی, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.armanmeli.ir
22. دولتِ پنهان یا نهادهای موازی | سایت خبری‌ تحلیلی زیتون, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.zeitoons.com/63116
23. نهاد بین المللی سفیران اتحاد و همبستگی صلح اجتماعی خاورمیانه, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://safiretehad.ir/
24. فصل ۲۸:, بخش ۴. بخشش و آشتی – متن خودآموز | Community Tool Box, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://ctb.ku.edu/fa/node/4820
25. INITIATIVE – International Civil Society Action Network (ICAN), زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://icanpeacework.org/wp-content/uploads/2024/02/ICAN_Steps-Gendered-Transitional-Justice_Farsi.pdf
26. فرآیند های اجرای عدالت انتقالی برای حفاظت از کرامت انسانی و اخلاقی ملل با تاکید بر نقش دیوان بین المللی کیفری – فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://ethicsjournal.ir/browse.php?a_id=3249&sid=1&slc_lang=fa
27. حقیقت و آشتی: نقش کمیسیون های حقیقت یاب در حل منازعات سیاسی و …, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://qjpl.atu.ac.ir/article_2597.html
28. نظریه های حقیقت و کاربرد آن ها در دادرسی های مدنی – SID, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://sid.ir/paper/137922/fa
29. حقیقت (اصول) – ویکی فقه, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://fa.wikifeqh.ir
30. کمیته حقیقت‌یاب سازمان ملل در مورد سرکوب معترضان در ایران – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org/wiki
31. نگاهی حقوقی به هیات حقیقت‌ یاب – نصر نیوز, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://nasrnews.ir/detail/82420
32. آیین حقیقت‌یابی – ویکی فقه, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://fa.wikifeqh.ir/Fact-_Finding_System
33. هیئت‌های صلح و سازش در مساجد راه‌اندازی می‌شود – شبستان, زمان دسترسی: سپتامبر ۱۹, ۲۰۲۵، https://www.shabestan.news/news/1762781